استانداردهاي کشاورزي ارگانیک، تعريف و طبقه بندي
استانداردهاي کشاورزي ارگانیک به قوانين توليد محصولات زيستي (ارگانیک) گفته مي شود. اين استانداردها، فرايندهاي توليد محصولات زيستي را با توجه به شرايط بوم شناختي و اجتماعي محل توليد، تعيين مي کنند. استانداردها در چند مقياس وجود دارد که در ادامه طبقه بندي ساده آن ارائه مي شود.
استانداردهاي بين المللي
استانداردهاي بين المللي، استانداردهاي کشاورزي زيستي اي هستند که توسط سازمان هاي بين المللي وضع و توسط قانون گذاران داخلي پذيرفته مي شوند. از جمله استانداردهاي بين المللي مي توان به کميسيون Codex Alimentarius و دستورالعمل توليد، برچسب زني و بازاريابي محصولات زيستي طبيعي اشاره کرد.
استانداردهاي پايه IFOAM
استانداردهاي پايه توليد و فراوري محصولات زيستي براي نخستين بار در سال ۱۹۸۰ توسط فدراسيون بينالمللي جنبش کشاورزي زيستي (IFOAM) منتشر شد. اين استانداردها هر سال مورد بازنگري قرار مي گيرد و نسخه جديدي از آن منتشر مي شود.
استانداردهاي پايه IFOAM، چگونگي کاشت، داشت، توليد، فراوري و مديريت محصولات زيستي را تشريح مي کند. اين استانداردها بازتاب شرايط کنوني توليد و فراوري محصولات زيستي هستند. استانداردهاي پايه IFOAM کامل، بي نقص و حرف آخر نيست، بلکه مجموعه دستورالعمل هايي است که به طور پيوسته در حال اصلاح و تکميل و تطابق با عمليات کشاورزي زيستي در سراسر جهان مي باشد. این استانداردها فقط چارچوبی را در اختيار سازمان هاي گواهي کننده و وضع کننده استانداردهاي سراسر جهان قرار مي دهد که بر اساس آن، قوانين محلي خود را بنا نهند و نبايد از آنها براي گواهي توليد در تمامي کشورها به يک شکل يکسان استفاده کرد.
براي گواهي محصولات زيستي بايد شرايط خاص محلي و پيش نيازها و نيازهاي ديگري را نيز که در استانداردهاي پايه IFOAM به آنها پرداخته نشده است، در نظر گرفته شود. توليد و فراوري محصولات زيستي مستلزم رعايت استانداردهاي پايه IFOAM به عنوان حداقل نيازها براي گواهي محصول از سوي شرکت گواهي کننده است. بنابراين بايد يک نظام بازرسي و گواهي منظم و سازمان يافته طراحي شود که سلامت اين محصولات و سلامت فرايند گواهي را تضمين کند تا اعتماد مصرف کنندگان جلب شود.
کميته استانداردهاي IFOAM همکاري و مشاوره تنگاتنگي با سازمان هاي عضو IFOAM و ديگر نهادهاي دخيل در تدوين استانداردهاي پايه دارد. استانداردهاي پايه IFOAM در بخش هايي شامل اصول کلي، توصيه ها، استانداردهاي پايه و فسخ برخي قوانين پيشين منتشر مي شود (کيلشر و همکاران، ۲۰۰۴).
نياز به قوانين روشن و هماهنگ توليد محصولات زيستي باعث شده است تا علاوه بر شرکت هاي خصوصي، IFOAM و سازمانهاي ملي و منطقه اي (نظير قانون ۹۱/۲۰۹۲ اتحاديه اروپا که براي داخل اين اتحاديه وضع شده است)، دو سازمان خواروبار و کشاورزي و سازمان بهداشت جهاني که زيرمجموعه سازمان ملل متحد هستند نيز نسبت به قانون گذاري در اين زمينه اقدام کنند.
اين دو سازمان، دستورالعمل هاي بين المللي اي را براي توليد مواد غذايي زيستي تدوين کرده اند که اهداف اصلي آن، امنيت و آگاهی مصرف کننده و سهولت تجارت جهانی اين محصولات است. به علاوه، اين دستورالعمل ها نقش مهمي در راهبري دولت هاي ايفا مي کنند که خواستار گسترش کشاورزي زيستي در مناطق خود هستند؛ اين نقش در کشورهاي توسعه نيافته و در حال توسعه پر رنگ تر است.
کميسيون Codex Alimentarius که کميسيون مشترک FAO و WHO براي برنامه استانداردهاي غذايي است، در سال ۱۹۹۱ (با مشارکت سازمان هاي ناظري چون IFOAM و اتحاديه اروپا) با هدف تدوين دستورالعمل توليد، فراوري، برچسب زني و بازاريابي مواد غذايي زيستي شروع به کار کرد. در ژوئن ۱۹۹۹، ابتدا قوانين توليد محصولات زراعي و سپس در جولاي ۲۰۰۱، قوانين توليد محصولات دامي توسط کميسيون Codex Alimentarius به تصويب رسيد.
قوانين Codex Alimentarius همسو با استانداردها و پيش نيازهاي استانداردهاي پايه IFOAM و دستورالعمل هاي توليد مواد غذايي زيستي اتحاديه اروپا (قوانين ۹۱/۲۰۹۲ و ۹۹/۱۸۰۴ اتحاديه اروپا) هستند. با اين حال، بر اساس برخي تفاوت هاي منطقه اي، استانداردهاي متفاوتي از اين کميسيون ارائه مي شود.
دستورالعمل هاي خاصي نيز براي تجارت مواد غذايي زيستي در برخي کشورها در حال تهيه و تدوين است که از آن جمله مي توان به قانون ۹۱/۲۰۹۲ اتحاديه اروپا و استانداردهاي خصوصي اي که توسط سازمان هاي توليدکننده و بر اساس استانداردهاي پايه IFOAM تهيه شده يا در حال تهيه است اشاره کرد. اين دستورالعمل ها ضمن تعريف ماهيت و چگونگي توليد مواد غذايي زيستي، از گمراهي مصرف کنندگان در رابطه با کيفيت و چگونگي توليد اين محصولات نيز جلوگيري مي کند.
بخش توليد محصولات گياهي و دامي در Codex Alimentarius به خوبي گسترش يافته است. در بخش فراوري مواد غذايي، به ويژه محصولات دامي زيستي، هنوز مباحث و پرسش هايي در ارتباط با چگونگي استفاده و آستانه مجاز افزودني هاي غذايي به منظور براورده ساختن انتظارات مصرف کنندگان بر حداقل فراوري مواد غذايي از يک طرف و رعايت عادات غذايي سنتي مناطق مختلف و حفظ درجه آزادي مصرف کننده در انتخاب محصولاتي با طعم مختلف از طرف ديگر در کار گروه زيستي Codex Alimentarius مطرح است.
به اعتقاد IFOAM که مشارکت فعالي در تدوين قوانين Codex Alimentarius داشته است، اين مجموعه دستورالعمل ها گام مهمي در يکنواخت سازي قوانين بين المللي و بدين ترتيب، جلب اعتماد مصرف کنندگان بوده است. اين دستورالعمل ها مبناي قضاوت يکسان محصولات زيستي بر اساس قواعد و مقررات سازمان تجارت جهاني (WTO) خواهند بود. براي ايجاد و گسترش بازار مواد غذايي زيستي، تکميل دستورالعمل هاي Codex Alimentarius با هدف راهنمايي دولت ها در تنظيم قوانين توليد اين محصولات در کشورهاي در حال توسعه يک ضرورت به شمار مي رود.
مجموعه قوانين (دستورالعمل هاي) توليد مواد غذايي زيستي Codex Alimentarius به طور منظم و حداقل هر چهار سال يکبار و بر اساس مراحل تعريف شده اين نهاد مورد بازبيني و تجديد نظر قرار مي گيرد.
استانداردهاي منطقه اي/ فرا منطقه اي
مناطق مختلف جهان، استانداردهاي منطقه اي و فرا منطقه اي مختلفي را براي کشاورزي زيستي تدوين کرده يا در حال تهيه آن هستند که در ادامه به برخي از مهمترين آنها اشاره مي شود:
قوانين توليد محصولات زيستي در اتحاديه اروپا
در اتحاديه اروپا، استفاده از برچسب محصول گياهي زيستي بر اساس قانون ۹۱/۲۰۹۲ اتحاديه اروپا که از سال ۱۹۹۳ به اجرا در مي آيد و برچسب محصول دامي زيستي نيز بر اساس قانون ۹۱/۱۸۰۴ که در اگوست ۲۰۰۰ به تصويب رسيد، صورت مي گيرد. اين قوانين از رقابت غير عادلانه توليدکنندگان و ورود محصولات زيستي تقلبي به بازار جلوگيري مي کنند.
محصولات گياهي و دامي و توليدات فراوري شده کشاورزي که وارد اتحاديه اروپا مي شوند، تنها پس از تاييد اينکه از قانون ۹۱/۲۰۹۲ پيروي کرده اند مجاز به استفاده از برچسب محصول زيستي هستند. بر اساس قوانين اتحاديه اروپا، مقررات و شرايط کنترل مراحل مختلف توليد، فراوري و واردات محصولات زيستي، از جمله مراحل بازرسي، برچسب زني و بازاريابي براي کل اروپا وضع شده است. هر کشور اروپايي، خود مسئول اجرا و نظارت بر توليد محصولات زيستي در خاک خود است. بر اين اساس کاربرد، نظارت و جريمه هر گونه تخطي نيز بر عهده دولت ها است. همچنين، هر کشور مسئول تفسير قوانين مربوط به توليد محصولات زيستي و بکار گيري اين قوانين در داخل مرزهاي خود است.
در فوريه ۲۰۰۰، کميسيون اروپا، نشان (لوگو) محصولات زيستي را معرفي کرد که از اين نشان در سراسر اتحاديه اروپا براي کليه محصولات زيستي اي که بر اساس قوانين اين اتحاديه و در داخل آن توليد شده اند استفاده مي شود. احتمالاً از اين نشانه فقط براي محصولاتي استفاده مي شود که ۹۵ درصد ترکيبات آن، محصولات زيستي اي باشند که از داخل اتحاديه اروپا منشا گرفته اند و يا مراحل فراوري، بسته بندي و برچسب زني آنها در داخل اين اتحاديه و يا در کشورهايی صورت گرفته باشد که نظام بازرسي انها کاملاً مشابه نظام بازرسي توليد محصولات زيستي اتحاديه اروپا هستند.
استانداردهاي ملي
استانداردهاي ملي، مجموعه استانداردهاي پايه کشاورزي زيستي هستند که توسط هر کشور و بر اساس قوانين و مقررات سازمان هاي گواهي کننده و مجاري قانوني مرتبط با کشاورزي زيستي تهيه مي شوند. استانداردهاي ملي بايد با مشارکت فعالانه کليه افراد ذينفع تهيه شوند. اين استانداردها مي تواند توسط بخش خصوصي يا دولتي تهيه گردد. در استاندهاي ملي به حداقل شرايط لازم براي نظارت بر توليد، فراوري و ورود محصولات زيستي و از جمله مراحل بازرسي، برچسب زني و به بازاريابي اشاره شده است. از جمله استانداردهاي ملي که در کشورهاي مختلف تهيه شده است مي توان به استاندارد وزارت کشاورزي ايالات متحده، استاندارد زيستي کانادا و استاندارد زيستي استراليا اشاره کرد.
شرکتهای بازرسی و گواهی محصولات ارگانیک
استانداردهاي گواهي/ استانداردهاي خصوصي
استاندارد گواهي در مقايسه با چارچوب کلي استانداردهاي پايه استانداردهاي ملي، مفصل تر بوده و جزئيات بيشتري دارند. اين استانداردهاي تفصيلي را مي توان از سازمان هاي گواهي کننده تهيه کرد.
سازمان گواهي کننده پس از درخواست رسمي کشاورز (توليدکننده)، بازرسي و نظارت مستقيم خود را بر توليد محصولات زيستي آغاز مي کند. بنابراين استاندارد گواهي، مهمترين استاندارد براي توليدکنندگان زيستي محسوب مي شود. از جمله استانداردهاي گواهي مي توان به استاندارد زيستي انجمن خاک ايالات متحده، استاندارد توليد زيستي در عرصه هاي طبيعي و استاندارد زيستي کشاورزان زيستي گواهي شده کاليفرنيا اشاره کرد.
در بعضي کشورهاي اروپايي، برخي اتحاديه هاي کشاورزي، حتي پيش از ظهور استانداردهاي ملي و بين المللي استانداردهاي خاص خود را داشته اند. از ديرباز اين اتحاديه ها که در کشورهايي چون بريتانيا، دانمارک، اتريش، سوئد و سوئيس فعال هستند، مورد اعتماد کامل مصرف کنندگان بوده اند و وجود همين اتحاديه ها يکي از دلايل اصلي بازار بزرگ محصولات زيستي در اين کشورها است.
در واقع، اين استانداردهاي خصوصي بيش از آنکه استانداردهاي مدون تفصيلي مربوط به مراحل توليد و فراوري به شکل استانداردهاي امروزي باشند، مجموعه اي از اصول و دستورالعمل هاي کلي توليد پاک به شمار مي روند. اين استانداردها در بعضي بخش ها حتي بيش از آنچه در استانداردهاي ملي و بين المللي خواسته شده است بر رعايت شرايط و مراحل توليد و فراوري تاکيد مي کنند. اين استانداردهاي خصوصي بيشتر در بخش کشاورزي و نيز فراوري مواد غذايي پررنگ هستند.
براي استفاده از برچسب اين اتحاديه ها و شرکت هاي خصوصي در محصولات زيستي وارداتي، کليه کشاورزان و دست اندرکاران توليد اين محصولات وارداتي (کليه افراد دخيل در توليد، فراوري و تجارت) نه تنها بايد حائز شرايط مندرج در قانون ۹۱/۲۰۹۲ اتحاديه اروپا يا ديگر قوانين ملي باشند، بلکه بايد داراي شرايط استانداردهاي خصوصي اي که خواهان استفاده از برچسب آن هستند نيز باشند. کاربرد برچسب اين شرکت ها و سازمان هاي خصوصي مستلزم يک مرحله تاييد اضافي است.
اين استانداردهاي خصوصي، زيربناي تهيه استانداردهاي پايه IFOAM بوده اند و بنابراين نقش پررنگي نيز در قانون ۹۱/۲۰۹۲ اتحاديه اروپا و Codex Alimentarius داشته اند. اين استانداردهاي خصوصي بر خلاف قوانين ملي که از بالا ديکته ميشوند، از قلب جامعه کشاورزي و مزرعه تدوين شده‌اند. با اين حال، با ظهور قوانين ملي، استانداردهاي خصوصي مجبور شده اند همسو با اين قوانين شوند که اين امر موجب پررنگ تر شدن نقش تصميم گيران دولتي و کم رنگ تر شدن حضور کشاورزان و اتحاديه هاي کشاورزي شده است.
