استانداردهاي کشاورزي ارگانیک به قوانين توليد محصولات زيستي (ارگانیک) گفته ميشود. اين استانداردها، فرايندهاي توليد محصولات زيستي را با توجه به شرايط بومشناختي و اجتماعي محل توليد، تعيين ميکنند. استانداردها در چند مقياس وجود دارد که در ادامه طبقهبندي ساده آن ارائه ميشود.
استانداردهاي بينالمللي
استانداردهاي بينالمللي، استانداردهاي کشاورزي زيستياي هستند که توسط سازمانهاي بينالمللي وضع و توسط قانونگذاران داخلي پذيرفته ميشوند. از جمله استانداردهاي بينالمللي ميتوان به کميسيون Codex Alimentarius و دستورالعمل توليد، برچسبزني و بازاريابي محصولات زيستي طبيعي اشاره کرد.
استانداردهاي پايه IFOAM
استانداردهاي پايه توليد و فراوري محصولات زيستي براي نخستين بار در سال ۱۹۸۰ توسط فدراسيون بينالمللي جنبش کشاورزي زيستي (IFOAM) منتشر شد. اين استانداردها هر سال مورد بازنگري قرار ميگيرد و نسخه جديدي از آن منتشر ميشود. استانداردهاي پايه IFOAM، چگونگي کاشت، داشت، توليد، فراوري و مديريت محصولات زيستي را تشريح ميکند. اين استانداردها بازتاب شرايط کنوني توليد و فراوري محصولات زيستي هستند. استانداردهاي پايه IFOAM کامل، بينقص و حرف آخر نيست، بلکه مجموعه دستورالعملهايي است که به طور پيوسته در حال اصلاح و تکميل و تطابق با عمليات کشاورزي زيستي در سراسر جهان ميباشد. این استانداردها فقط چارچوبی را در اختيار سازمانهاي گواهيکننده و وضعکننده استانداردهاي سراسر جهان قرار ميدهد که بر اساس آن، قوانين محلي خود را بنا نهند و نبايد از آنها براي گواهي توليد در تمامي کشورها به يک شکل يکسان استفاده کرد. براي گواهي محصولات زيستي بايد شرايط خاص محلي و پيشنيازها و نيازهاي ديگري را نيز که در استانداردهاي پايه IFOAM به آنها پرداخته نشده است، در نظر گرفته شود. توليد و فراوري محصولات زيستي مستلزم رعايت استانداردهاي پايه IFOAM به عنوان حداقل نيازها براي گواهي محصول از سوي شرکت گواهيکننده است. بنابراين بايد يک نظام بازرسي و گواهي منظم و سازمانيافته طراحي شود که سلامت اين محصولات و سلامت فرايند گواهي را تضمين کند تا اعتماد مصرفکنندگان جلب شود.
کميته استانداردهاي IFOAM همکاري و مشاوره تنگاتنگي با سازمانهاي عضو IFOAM و ديگر نهادهاي دخيل در تدوين استانداردهاي پايه دارد. استانداردهاي پايه IFOAM در بخشهايي شامل اصول کلي، توصيهها، استانداردهاي پايه و فسخ برخي قوانين پيشين منتشر ميشود (کيلشر و همکاران، ۲۰۰۴).
نياز به قوانين روشن و هماهنگ توليد محصولات زيستي باعث شده است تا علاوه بر شرکتهاي خصوصي، IFOAM و سازمانهاي ملي و منطقهاي (نظير قانون ۹۱/۲۰۹۲ اتحاديه اروپا که براي داخل اين اتحاديه وضع شده است)، دو سازمان خواروبار و کشاورزي و سازمان بهداشت جهاني که زيرمجموعه سازمان ملل متحد هستند نيز نسبت به قانونگذاري در اين زمينه اقدام کنند. اين دو سازمان، دستورالعملهاي بينالمللياي را براي توليد مواد غذايي زيستي تدوين کردهاند که اهداف اصلي آن، امنيت و آگاهی مصرف ککنده و سهولت تجارت جهانی اين محصولات است. به علاوه، اين دستورالعملها نقش مهمي در راهبري دولتهاي ايفا ميکنند که خواستار گسترش کشاورزي زيستي در مناطق خود هستند؛ اين نقش در کشورهاي توسعهنيافته و در حال توسعه پررنگتر است.
کميسيون Codex Alimentarius که کميسيون مشترک FAO و WHO براي برنامه استانداردهاي غذايي است، در سال ۱۹۹۱ (با مشارکت سازمانهاي ناظري چون IFOAM و اتحاديه اروپا) با هدف تدوين دستورالعمل توليد، فراوري، برچسبزني و بازاريابي مواد غذايي زيستي شروع به کار کرد. در ژوئن ۱۹۹۹، ابتدا قوانين توليد محصولات زراعي و سپس در جولاي ۲۰۰۱، قوانين توليد محصولات دامي توسط کميسيون Codex Alimentarius به تصويب رسيد. قوانين Codex Alimentarius همسو با استانداردها و پيشنيازهاي استانداردهاي پايه IFOAM و دستورالعملهاي توليد مواد غذايي زيستي اتحاديه اروپا (قوانين ۹۱/۲۰۹۲ و ۹۹/۱۸۰۴ اتحاديه اروپا) هستند. با اين حال، بر اساس برخي تفاوتهاي منطقهاي، استانداردهاي متفاوتي از اين کميسيون ارائه ميشود.
دستورالعملهاي خاصي نيز براي تجارت مواد غذايي زيستي در برخي کشورها در حال تهيه و تدوين است که از آنجمله ميتوان به قانون ۹۱/۲۰۹۲ اتحاديه اروپا و استانداردهاي خصوصياي که توسط سازمانهاي توليدکننده و بر اساس استانداردهاي پايه IFOAM تهيه شده يا در حال تهيه است اشاره کرد. اين دستورالعملها ضمن تعريف ماهيت و چگونگي توليد مواد غذايي زيستي، از گمراهي مصرفکنندگان در رابطه با کيفيت و چگونگي توليد اين محصولات نيز جلوگيري ميکند. بخش توليد محصولات گياهي و دامي در Codex Alimentarius به خوبي گسترش يافته است. در بخش فراوري مواد غذايي، به ويژه محصولات دامي زيستي، هنوز مباحث و پرسشهايي در ارتباط با چگونگي استفاده و آستانه مجاز افزودنيهاي غذايي به منظور براورده ساختن انتظارات مصرفکنندگان مبن بر حداقل فراوري مواد غذايي از يک طرف و رعايت عادات غذايي سنتي مناطق مختلف و حفظ درجه آزادي مصرفکننده در انتخاب محصولاتي با طعم مختلف از طرف ديگر در کارگروه زيستي Codex Alimentarius مطرح است.
به اعتقاد IFOAM که مشارکت فعالي در تدوين قوانين Codex Alimentarius داشته است، اين مجموعه دستورالعملها گام مهمي در يکنواختسازي قوانين بينالمللي و بدين ترتيب، جلب اعتماد مصرفکنندگان بوده است. اين دستورالعملها مبناي قضاوت يکسان محصولات زيستي بر اساس قواعد و مقررات سازمان تجارت جهاني (WTO) خواهند بود. براي ايجاد و گسترش بازار مواد غذايي زيستي، تکميل دستورالعملهايCodex Alimentarius با هدف راهنمايي دولتها در تنظيم قوانين توليد اين محصولات در کشورهاي در حال توسعه يک ضرورت به شمار ميرود.
مجموعه قوانين (دستورالعملهاي) توليد مواد غذايي زيستي Codex Alimentarius به طور منظم و حداقل هر چهار سال يکبار و بر اساس مراحل تعريفشده اين نهاد مورد بازبيني و تجديد نظر قرار ميگيرد.
استانداردهاي منطقهاي/ فرا منطقهاي
مناطق مختلف جهان، استانداردهاي منطقهاي و فرا منطقهاي مختلفي را براي کشاورزي زيستي تدوين کرده يا در حال تهيه آن هستند که در ادامه به برخي از مهمترين آنها اشاره ميشود:
قوانين توليد محصولات زيستي در اتحاديه اروپا
در اتحاديه اروپا، استفاده از برچسب محصول گياهي زيستي بر اساس قانون ۹۱/۲۰۹۲ اتحاديه اروپا که از سال ۱۹۹۳ به اجرا در ميآيد و برچسب محصول دامي زيستي نيز بر اساس قانون ۹۱/۱۸۰۴ که در اگوست ۲۰۰۰ به تصويب رسيد، صورت ميگيرد. اين قوانين از رقابت غير عادلانه توليدکنندگان و ورود محصولات زيستي تقلبي به بازار جلوگيري ميکنند. محصولات گياهي و دامي و توليدات فراوريشده کشاورزي که وارد اتحاديه اروپا ميشوند، تنها پس از تاييد اينکه از قانون ۹۱/۲۰۹۲ پيروي کردهاند مجاز به استفاده از برچسب محصول زيستي هستند. بر اساس قوانين اتحاديه اروپا، مقررات و شرايط کنترل مراحل مختلف توليد، فراوري و واردات محصولات زيستي، از جمله مراحل بازرسي، برچسبزني و بازاريابي براي کل اروپا وضع شده است. هر کشور اروپايي، خود مسوول اجرا و نظارت بر توليد محصولات زيستي در خاک خود است. بر اين اساس، کاربرد، نظارت و جريمه هر گونه تخطي نيز بر عهده دولتهاست. همچنين، هر کشور مسوول تفسير قوانين مربوط به توليد محصولات زيستي و بهکارگيري اين قوانين در داخل مرزهاي خود است.
در فوريه ۲۰۰۰، کميسيون اروپا، نشانه (لوگو) محصولات زيستي را معرفي کرد که از اين نشانه در سراسر اتحاديه اروپا براي کليه محصولات زيستياي که بر اساس قوانين اين اتحاديه و در داخل آن توليد شده‌اند استفاده ميشود. احتمالاً از اين نشانه فقط براي محصولاتي استفاده ميشود که ۹۵ درصد ترکيبات آن، محصولات زيستياي باشند که از داخل اتحاديه اروپا منشا گرفتهاند و يا مراحل فراوري، بستهبندي و برچسبزني آنها در داخل اين اتحاديه و يا در کشورهاي صورت گرفته باشد که نظام بازرسي انها کاملاً مشابه نظام بازرسي توليد محصولات زيستي اتحاديه اروپا هستند.
استانداردهاي ملي
استانداردهاي ملي، مجموعه استانداردهاي پايه کشاورزي زيستي هستند که توسط هر کشور و بر اساس قوانين و مقررات سازمانهاي گواهيکننده و مجاري قانوني مرتبط با کشاورزي زيستي تهيه ميشوند. استانداردهاي ملي بايد با مشارکت فعالانه کليه افراد ذينفع تهيه شوند. اين استانداردها ميتواند توسط بخش خصوصي يا دولتي تهيه گردد. در استاندهاي ملي به حداقل شرايط لازم براي نظارت بر توليد، فراوري و ورود محصولات زيستي و از جمله مراحل بازرسي، برچسبزني و به بازاريابي اشاره شده است. از جمله استانداردهاي ملي که در کشورهاي مختلف تهيه شده است ميتوان به استاندارد وزارت کشاورزي ايالات متحده، استاندارد زيستي کانادا و استاندارد زيستي استراليا اشاره کرد.
شرکتهای بازرسی و گواهی محصولات ارگانیک
استانداردهاي گواهي/ استانداردهاي خصوصي
استاندارد گواهي در مقايسه با چارچوب کلي استانداردهاي پايه استانداردهاي ملي، مفصلتر بوده و جزئيات بيشتري دارند. اين استانداردهاي تفصيلي را ميتوان از سازمانهاي گواهيکننده تهيه کرد. سازمان گواهيکننده پس از درخواست رسمي کشاورز (توليدکننده)، بازرسي و نظارت مستقيم خود را بر توليد محصولات زيستي آغاز ميکند. بنابراين استاندارد گواهي، مهمترين استاندارد براي توليدکنندگان زيستي محسوب ميشود. از جمله استانداردهاي گواهي ميتوان به استاندارد زيستي انجمن خاک ايالات متحده، استاندارد توليد زيستي در عرصههاي طبيعي و استاندارد زيستي کشاورزان زيستي گواهيشده کاليفرنيا اشاره کرد.
در بعضي کشورهاي اروپايي، برخي اتحاديههاي کشاورزي، حتي پيش از ظهور استانداردهاي ملي و بينالمللي استانداردهاي خاص خود را داشتهاند. از ديرباز اين اتحاديهها که در کشورهايي چون بريتانيا، دانمارک، اتريش، سوئد و سوئيس فعال هستند، مورد اعتماد کامل مصرفکنندگان بودهاند و وجود همين اتحاديهها يکي از دلايل اصلي بازار بزرگ محصولات زيستي در اين کشورهاست. در واقع، اين استانداردهاي خصوصي بيش از آنکه استانداردهاي مدون تفصيلي مربوط به مراحل توليد و فراوري به شکل استانداردهاي امروزي باشند، مجموعهاي از اصول و دستورالعملهاي کلي توليد پاک به شمار ميروند. اين استانداردها در بعضي بخشها حتي بيش از آنچه در استانداردهاي ملي و بينالمللي خواسته شده است بر رعايت شرايط و مراحل توليد و فراوري تاکيد ميکنند. اين استانداردهاي خصوصي بيشتر در بخش کشاورزي و نيز فراوري مواد غذايي پررنگ هستند. براي استفاده از برچسب اين اتحاديهها و شرکتهاي خصوصي در محصولات زيستي وارداتي، کليه کشاورزان و دستاندرکاران توليد اين محصولات وارداتي (کليه افراد دخيل در توليد، فراوري و تجارت) نه تنها بايد حائز شرايط مندرج در قانون ۹۱/۲۰۹۲ اتحاديه اروپا يا ديگر قوانين ملي باشند، بلکه بايد داراي شرايط استانداردهاي خصوصياي که خواهان استفاده از برچسب آن هستند نيز باشند. کاربرد برچسب اين شرکتها و سازمانهاي خصوصي مستلزم يک مرحله تاييد اضافي است.
اين استانداردهاي خصوصي، زيربناي تهيه استانداردهاي پايه IFOAM بودهاند و بنابراين نقش پررنگي نيز در قانون ۹۱/۲۰۹۲ اتحاديه اروپا و Codex Alimentarius داشتهاند. اين استانداردهاي خصوصي بر خلاف قوانين ملي که از بالا ديکته ميشوند، از قلب جامعه کشاورزي و مزرعه تدوين شده‌اند. با اين حال، با ظهور قوانين ملي، استانداردهاي خصوصي مجبور شده‌اند همسو با اين قوانين شوند که اين امر موجب پررنگتر شدن نقش تصميمگيران دولتي و کمرنگتر شدن حضور کشاورزان و اتحاديههاي کشاورزي شده است.
